Podstawą prawną funkcjonowania samorządu rolniczego w Polsce jest Ustawa z dnia 14 grudnia 1995 r. o izbach rolniczych (Dz.U. 2022 poz. 183 t.j.), która weszła w życie z dniem 5 kwietnia 1996 r.

Członkami samorządu rolniczego z mocy prawa są osoby fizyczne i prawne będące podatnikami podatku rolnego, podatku dochodowego od osób fizycznych i od osób prawnych z działów specjalnych produkcji rolnej oraz członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych posiadający wkłady gruntowe w tych spółdzielniach.

Jednostkami organizacyjnymi samorządu rolniczego są izby rolnicze posiadające osobowość prawną. Terenem działania izby rolniczej jest obszar województwa.

Organami izb są:

• walne zgromadzenie – najwyższy organ izby o charakterze stanowiącym, podejmujący rozstrzygnięcia w najistotniejszych sprawach;

• zarząd – będący organem wykonawczym izby;
• komisja rewizyjna – stanowiąca organ kontroli wewnętrznej;
• rady powiatowe izby – powiatowe organy izby rolniczej, które działając na obszarze powiatu, wykonują zadania o charakterze opiniodawczo-doradczym.

Rolę opiniodawczo-doradczą wobec walnego zgromadzenia izby spełniają komisje problemowe wyłonione spośród członków tego zgromadzenia. Szczegółową strukturę organizacyjną każdej izby reguluje jej Statut.

Krajową reprezentacją wszystkich izb rolniczych jest Krajowa Rada Izb Rolniczych. W skład Krajowej Rady wchodzą prezesi izb rolniczych oraz po jednym delegacie z każdej izby wybranym przez walne zgromadzenie. Krajowa Rada jak każda z wojewódzkich izb rolniczych posiada osobowość prawną.

Krajowa Rada Izb Rolniczych obraduje na posiedzeniach, zwoływanych przez Zarząd. Krajowa Rada, podejmuje najważniejsze decyzje stanowiące.

Organem wykonawczym Krajowej Rady Izb Rolniczych jest Zarząd wybrany przez nią spośród jej członków. Zarząd realizuje swoje zadania przy pomocy biura, którym kieruje dyrektor powołany przez Zarząd. Wewnętrznym organem kontrolnym Krajowej Rady, zwłaszcza w zakresie finansów, jest Komisja Rewizyjna wybierana i odwoływana przez Krajową Radę spośród jej członków.

W Krajowej Radzie Izb Rolniczych zostały utworzone dwie stałe komisje problemowe:

• Komisja Budżetowa – jedyna stała komisja problemowa, do powołania której obligują przepisy Statutu Krajowej Rady;
• Komisja do Spraw Rodzin i Kobiet Wiejskich.

W przypadku potrzeby szczegółowego rozpatrzenia konkretnego problemu lub rodzaju problemów albo opracowania szczegółowych rozwiązań przekraczających kompetencje czy możliwości Zarządu, powoływane są nadzwyczajne komisje problemowe Krajowej Rady o charakterze doraźnym. Tego rodzaju komisją jest Komisja do Spraw Projektowanych Zmian w Systemie Ubezpieczeń Społecznych Rolników i Opodatkowania Działalności Rolniczej.

Głównym celem i podstawowym zadaniem samorządu rolniczego jest działanie na rzecz rozwiązywania problemów rolnictwa i reprezentowanie interesów zrzeszonych w nim członków. Izby rolnicze wpływają na kształtowanie polityki rolnej i uczestniczą w jej realizacji.

Do zadań izb, zgodnie z art. 5 ust. 1 ustawy o izbach rolniczych, należy w szczególności:

• sporządzanie analiz, ocen, opinii i wniosków z zakresu produkcji rolnej oraz rynku rolnego i przedstawianie ich organom administracji rządowej i samorządu terytorialnego,
• występowanie do organów administracji rządowej w województwie i organów samorządu terytorialnego z inicjatywą w zakresie regulacji prawnych dotyczących rolnictwa, rozwoju wsi i rynków rolnych oraz opiniowanie projektów tych przepisów,
• prowadzenie działań na rzecz tworzenia rynku rolnego oraz poprawy warunków zbytu płodów rolnych i produktów rolnych,
• prowadzenie analiz kosztów i opłacalności produkcji rolnej,
• gromadzenie, przetwarzanie i przekazywanie informacji gospodarczych na potrzeby producentów rolnych oraz innych przedsiębiorców,
• doradztwo w zakresie działalności rolniczej, wiejskiego gospodarstwa domowego oraz uzyskiwania przez rolników dodatkowych dochodów,
• podejmowanie działań na rzecz rozwoju infrastruktury rolnictwa i wsi oraz poprawy struktury agrarnej,
• podnoszenie kwalifikacji osób zatrudnionych w rolnictwie,
• prowadzenie listy rzeczoznawców oraz przyznawanie tytułów kwalifikacyjnych w zakresie rolnictwa, na zasadach określonych w odrębnych przepisach,
• kształtowanie i upowszechnianie zasad etyki i rzetelnego postępowania w działalności gospodarczej,
• działanie na rzecz podnoszenia jakości środków i urządzeń stosowanych w działalności rolniczej oraz na rzecz poprawy warunków pracy i bezpieczeństwa w rolnictwie,
• współdziałanie z jednostkami prowadzącymi szkoły rolnicze, wspieranie ich działalności, inicjowanie powstawania nowych szkół i zmian w programach nauczania oraz współorganizowanie praktyk,
• kształtowanie świadomości ekologicznej producentów rolnych,
• inicjowanie działań mających na celu powoływanie i wspieranie zrzeszeń i stowarzyszeń producentów rolnych i leśnych,
• działanie na rzecz poprawy jakości produktów rolnych,
• promowanie eksportu produktów rolnych,
• rozwijanie współpracy z zagranicznymi organizacjami producentów rolnych,
• współpraca z administracją publiczną w zakresie ochrony środowiska, zdrowia i wiejskiego dziedzictwa kulturowego.

Izby mogą ponadto wykonywać zadania zlecone z zakresu administracji rządowej, przekazane ustawami lub na podstawie porozumień z właściwymi organami administracji rządowej, a także realizować zadania przekazane w drodze porozumienia przez organy samorządu terytorialnego z zakresu zadań własnych jednostek samorządu terytorialnego (art. 5 ust. 2 i 3 ustawy o izbach rolniczych). Zadania zlecone izbom są wykonywane przez nie po zapewnieniu koniecznych środków finansowych przez administrację rządową lub samorządową.

Zadania i kompetencje izb rolniczych określają również przepisy innych ustaw. Należy tu wskazać następujące:

• art. 10 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 26 marca 1982 r. o scalaniu i wymianie gruntów (Dz. U. z 2003 r. Nr 178, poz. 1749 oraz z 2004 r. Nr 116, poz.1206);
• art. 5 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym (Dz. U. z 1993 r. Nr 94, poz. 431, z późn. zm.);
• art. 7 ust. 2 oraz art. 16 ust. 4 ustawy z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. z 2004 r. Nr 121, poz. 1266, z późn. zm.);
• art. 27 ust. 1, art. 29 ust. 1 i art. 46 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1995 r.- Prawo łowieckie (Dz. U. z 2005 r. Nr 127, poz. 1066 i Nr 175, poz. 1462);
• art.2 ust.1 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich ze środków pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (Dz.U. Nr 229, poz.2273, z późn. zm.);
• art.25 ust.1 i 4 ustawy z dnia 26 czerwca 2003 r. o nasiennictwie (Dz.U. Nr 137, poz.1299, z późn.zm.);
• art.49 ust.1 ustawy z dnia 18 grudnia 2003 r. o ochronie roślin (Dz.U. z 2004 r. Nr 11, poz.94, z późn.zm.).

Ponadto kompetencje izb rolniczych wynikają z:

• art.23 ust.2 pkt 3 i ust.3 pkt 3 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. Nr 99, poz.1001, z poźn. zm.)
• art.9 ust.5 pkt 2 lit. b ustawy z dnia 22 października 2004 r. o jednostkach doradztwa rolniczego (Dz.U. Nr 251, poz.2507);
• § 4 ust.3 pkt 2 lit. d rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 30 grudnia 2004 r. w sprawie kwalifikacji osób ubiegających się o stanowisko dyrektora jednostki doradztwa rolniczego oraz warunków i trybu przeprowadzania konkursu na stanowisko dyrektora tej jednostki (Dz.U. z 2005 r. Nr 6, poz.48 oraz z 2006 r. Nr 90, poz. 627).

W świetle przepisów ustawy o izbach rolniczych organy administracji rządowej mają obowiązek zasięgania opinii Krajowej Rady o projektach ustaw i aktów wykonawczych dotyczących rolnictwa, rozwoju wsi oraz rynków rolnych.

Przepisy innych ustaw również określają obowiązek współuczestniczenia Krajowej Rady przy wydawaniu aktów prawnych. Zadanie to Krajowa Rada wypełnia w głównej mierze będąc organem opiniodawczym Należą do nich w szczególności przepisy:

• art. 33f ust. 6 pkt 2 ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym (Dz. U. z 1993 r. Nr 94, poz. 431, z późn. zm.);
• art. 6 ustawy z dnia 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw (Dz. U. Nr 88, poz. 983, z późn.zm.);
• art.32 ust.1 pkt 1 ustawy z dnia 19 grudnia 2003 r. o organizacji rynków owoców i warzyw, rynku chmielu, rynku tytoniu oraz rynku suszu paszowego (Dz.U. Nr 223, poz.2221, z późn.zm.).